سلیس: جایزه ادبی بوکر بین‌المللی، به «دیوید دیوپ»، نویسنده فرانسویِ رمان «در شب، همه خون‌ها سیاه است» اهدا شد.
رمان این نویسنده فرانسوی، روایت یک سرباز سنگالی است که در جنگ جهانی اول برای فرانسه می‌جنگد، اما پس از کشته شدن دوست دوران کودکی‌اش در خط مقدم، به جنون مبتلا می‌شود.
جنون و مرگ؛ دو روی سکه جنگ
رمان فرانسوی «برادر معنوی» نوشته دیوید دیوپ که به‌تازگی در لندن برنده جایزه معتبر بوکر بین‌المللی شده، ادای احترامی به سربازان جنگ جهانی اول، به‌ویژه ۲۰۰ هزار سرباز آفریقایی است که طی این جنگ در ارتش فرانسه حضور داشتند.
این جایزه که بخش جنبی و بین‌المللی جایزه بوکر، معتبرترین جایزه ادبی در بریتانیا به شمار می‌رود، به آثار ادبی خارجی تعلق می‌گیرد که سال قبل از آن به زبان انگلیسی ترجمه و در بریتانیا یا ایرلند منتشرشده باشد.
امسال درمجموع ۱۲۵ رمان خارجی ترجمه‌شده به زبان انگلیسی، برای به دست آوردن بوکر بین‌المللی ۲۰۲۱ با یکدیگر رقابت می‌کردند که شش رمان به مرحله نهایی راه یافت.
علاوه بر رمان فرانسوی «برادر معنوی»، رمانی از یک نویسنده فرانسوی دیگر نیز در مرحله نهایی جایزه بوکر بین‌المللی، انتخاب‌شده بود. چهار رمان دیگر این مرحله هم از نویسندگان اهل شیلی، دانمارک، روسیه و آرژانتین بودند.
تغییر عنوان رمان در ترجمه انگلیسی
رمان «برادر معنوی» در بریتانیا به قلم «ان مُسکُواکیس»، مترجم بریتانیایی و با عنوان «در شب، همه خون‌ها سیاه است» به زبان انگلیسی ترجمه‌شده است. این‌که ارزش مادی این جایزه به میزان ۵۰ هزار پوند میان نویسنده و مترجم رمان تقسیم می‌شود، نشان می‌دهد که برگزارکنندگان بوکر بین‌المللی برای کار ترجمه اهمیت ویژه‌ای قائل‌اند و نقش مترجم را در آثار ترجمه‌ای از نقش نویسنده خود رمان، کمتر نمی‌دانند.
عنوان نسخه اصلی و فرانسوی این رمان «برادر معنوی»[1] که در انتشارات «سوی» در پاریس منتشرشده، به دلیل بازی زبانی موجود در آن، برای ترجمه کمی دشوار است. به همین دلیل، خانم مُسکُواکیس که خود شاعری شناخته‌شده به شمار می‌رود، عنوان آن را در نسخه ترجمه به زبان انگلیسی، بر اساس ذوق ادبی و باهدف فهم بهتر برای خواننده انگلیسی‌زبان، تغییر داده است. عبارتی که مترجم برای عنوان کتاب در زبان انگلیسی انتخاب کرده، از یکی از فصل‌های آغازین رمان انتخاب‌شده است. خود دیوید دیوپ گفته که این عنوان، یکی از عنوان‌هایی بود که او با ناشر فرانسوی برای نسخه اصلی آن در نظر داشته است.
باوجود تغییر عنوان رمان در زبان انگلیسی، نویسنده‌اش معتقد است عنوان «در شب، همه خون‌ها سیاه است» به‌خوبی منظور اصلی رمان را منتقل می‌کند؛ این‌که «جنگ و خشونت جنگ همه را در برمی‌گیرد و وقتی خون جاری شود، خون هرکسی باشد، یک رنگ دارد.»
دیوید دیوپ ۵۵ ساله که «برادر معنوی» دومین رمان اوست، پس از اعلام اهدای جایزه بوکر بین‌المللی به این رمان، به خبرگزاری فرانسه گفت: «از این‌که برنده [این جایزه] شدم خیلی خوشحالم. این نشان می‌دهد ادبیات مرز ندارد.» او همچنین ترجمه انگلیسی رمانش را «فوق‌العاده» توصیف کرد که اجازه می‌دهد «همان میزان بار احساسی [موجود در رمان] که خواننده فرانسوی حس می‌کند، در جهان انگلیسی‌زبان نیز حس شود.»
اولین نویسنده فرانسوی برنده بوکر بین‌المللی
دیوید دیوپ، نویسنده رمان «برادر معنوی»، اولین نویسنده فرانسوی است که تاکنون برنده جایزه بوکر بین‌المللی بریتانیا می‌شود. او سال ۱۹۶۶ در پاریس به دنیا آمده، اما بخشی از کودکی خود را در سنگال گذرانده و سپس برای تحصیل به فرانسه بازگشته است. پدر پدربزرگ دیوید در جنگ جهانی اول سرباز بود و او بعداً از سرنوشت خانواده‌اش در خلق ادبی به‌ویژه همین رمان «برادر معنوی» استفاده کرد.
دیوپ در دانشگاه سوربن پاریس ادبیات معاصر خوانده و سپس به‌عنوان استاد دانشگاه در دانشگاه‌های فرانسه مشغول تدریس شده است. تحصیلات آکادمیک و علاقه‌اش به تاریخ به‌ویژه تاریخ سرزمین اجدادی‌‌اش، او را به سمت نوعی خلاقیت ادبی مبتنی بر واقعیت تاریخی کشانیده است.
در سال ۲۰۱۲، اولین رمان او با عنوان «۱۸۸۹؛ جاذبه جهانی» هم تاریخ فرانسه است و هم تاریخ آفریقا. در این رمان، سفر یک هیئت از سنگال به فرانسه را روایت می‌شود که در سال ۱۸۹۹ برای بازدید از نمایشگاه جهانی پاریس به این شهر سفر می‌کنند.
همچنین هفت سال بعد، در ۲۰۱۹، یک کتاب پژوهشی منتشر کرد که آن نیز به‌گونه‌ای پیوند ادبیات و تاریخ است: «بلاغت سیاهان در قرن هجدهم؛ داستان سفرهایی به ادبیات مخالفان برده‌داری». این کتاب موردتوجه منتقدان قرار گرفت و جایزه فرهنگستان علوم سرزمین‌های فرا دریایی فرانسه را از آن خود کرد.
«برادر معنوی» که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، دومین رمان دیوید دیوپ به شمار می‌رود. او در این رمان نیز به موضوعی تاریخی می‌پردازد و بخشی از جنگ جهانی اول و همچنین استعمار را روایت می‌کند. این رمان در همان سال انتشار خود در فرانسه، نامزد چند جایزه معتبر ادبی فرانسوی ازجمله گنکور شد و درنهایت نیز جایزه گنکور دبیرستانی‌ها را دریافت کرد.
این جایزه که به دلیل کیفیت و کمیت مخاطبانش (دانش‌آموزان دبیرستانی) هم اهمیت معنوی و هم اهمیت مادی دارد، از سوی امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه و همچنین وزیر آموزش‌وپرورش به نویسنده برنده آن اهدا می‌شود و همچنین پس از خود جایزه گنکور موجب فروش بالایی در بازار کتاب می‌شود. همچنین رمان «برادر معنوی» در جریان برگزاری نمایشگاه کتاب ژنو در سوئیس، جایزه احمدو کروما را به دست آورد.
«برادر معنوی»؛ روانشناسی جنگ
«برادر معنوی» یک رمان تاریخی-روانشناختی است؛ اما خود نویسنده اصرار دارد که به‌هیچ‌وجه نخواسته تاریخ را روایت کند. به همین دلیل هیچ تاریخ مشخص یا مکان مشخصی در رمان وجود ندارد.
دیوید دیوپ بیشتر بر جنبه روانشناختی رمانش تأکید می‌کند. همچنین زبان این کتاب یک زبان خاص است، زیرا راوی داستان، فرانسوی نیست و قاعدتاً نباید به زبان فرانسه صحبت کند، اما ازآنجاکه رمان به زبان فرانسه نوشته‌شده، نویسنده با به‌کارگیری یک‌زبان خاص، به خواننده رمان مدام یادآوری می‌کند که راوی زبانی دیگر دارد.
الفا اندیای، راوی رمان، از اعضای گردان «تیراندازان سنگال» بوده است؛ گردانی که تحت فرماندهی «نیروهای استعماری» در «امپراتوری استعماری فرانسه» در سال ۱۸۵۷ شکل گرفت، دهه‌ها اصلی‌ترین بخش از «ارتش سیاهان» بود و درنهایت، اوایل دهه ۱۹۶۰ منحل شد. این گردان پیش از آن‌که در جنگ جهانی اول به یاری ارتش فرانسه بیاید، در جنگ‌های دیگر ازجمله فتح ماداگاسکار در سال‌های ۱۸۹۵ تا ۱۹۰۵ شرکت کرده بود.
تعداد نیروهای این گردان در جریان جنگ جهانی اول ۲۰۰ هزار نفر بود که ۳۰ هزار نفر از آنان، معادل ۱۵ درصد، در این جنگ کشته و بسیاری دیگر نیز زخمی شدند.
مادمبا دیوپ، هم‌رزم و دوست دوران کودکی الفا اندیای هنگام یک حمله در جنگ جهانی اول، شدیداً زخمی می‌شود و از الفا می‌خواهد کارش را تمام کند، اما راوی رمان قادر به اجابت این خواسته دوستش نیست. سرانجام، مادمبا دیوپ از شدت درد جان می‌بازد. رمان «برادر معنوی» شرح و روایت نفس‌گیر کلنجارهای راوی در مورد دوستش و تعمیق در خودآگاه اوست که در مقابل دهشتناکی جنگ، به جنون می‌رسد.
دیوید دیوپ برای نشان دادن جنون راوی، از تکنیک تکرار استفاده کرده است. جملات راوی در بعضی جاها تکرار می‌شود که هم به داستان ریتمی شاعرانه داده و هم جنون را به عرصه زبان آورده است.
جنگ جهانی اول، یک سوژه ادبی
دیوید دیوپ برای نوشتن رمان «برادر معنوی» از اسناد جنگ جهانی اول به‌ویژه نامه‌های تفنگداران سنگال بهره برده که در قالب مجموعه‌ای در پاریس منتشرشده است. بااین‌حال، نامه‌ها مربوط به تفنگداران سنگالی بیشتر نامه‌های اداری بوده و کمتر به مسائل خصوصی و درونی آن‌ها می‌پرداخته است. به همین دلیل، نویسنده «برادر معنوی» خواسته آن بخش از تاریخ را که بیشتر در معرض حذف و فراموشی قرار دارد، با نوشتن رمانی درباره روابط نزدیک و دوستانه میان سربازان جنگ، بازسازی کند. اساساً در اسناد رسمی و گزارش‌های جنگی، شتاب روایت وقایع دهشتناک، خونبار و مرگبار جنگ، جایی برای کندی روایت احساس‌ها، صمیمیت‌ها و درونیات نمی‌گذارد.
اهدای جایزه به این رمان هم در فرانسه، هم در سوئیس و هم در بریتانیا، در حالی است که در سال ۲۰۱۳ نیز رمان دیگری با عنوان «دیداربه‌قیامت» نوشته پی‌یر لومتر، نویسنده فرانسوی درباره جنگ جهانی اول، جایزه گنکور را به دست آورد و به فروش بسیار بالایی دست یافت.
«دیداربه‌قیامت» به زبان فارسی نیز ترجمه‌شده و در ایران نیز موردتوجه خوانندگان و منتقدان قرارگرفته است. همچنین فیلمی سینمایی نیز بر اساس آن ساخته‌شده است. استقبال از این آثار مرتبط با جنگ جهانی اول، نشان می‌دهد که باگذشت بیش از صدسال از این جنگ، هنوز ناگفته‌ها و حقایق جذاب بسیاری درباره آن وجود دارد که می‌تواند دستاویز خلق آثار ادبی و هنری قرار گیرد.
مترجم بریتانیایی رمان «برادر معنوی» گفته که ازنظر او، باوجود «پس‌زمینه خاص» این رمان که مختص خوانندگان فرانسوی‌زبان است، «مسائل مربوط به سلطه بر اساس نژاد و خشونت استعماری که در همه جهان وجود دارد» و این رمان به آن‌ها پرداخته، موردتوجه هیئت‌داوران جایزه بوکر بین‌المللی قرارگرفته است.
همچنین لوسی، هاگس-هالت، رئیس هیئت‌داوران جایزه بوکر بین‌المللی با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد «این داستان جنگی، عاشقانه و جنون‌آمیز، قدرت فوق‌العاده‌ای دارد.»
ازنظر این منتقد ادبی، «نثر افسونگر و دیدگاه تاریک اما درخشان» رمان، همه اعضای هیئت‌داوران جایزه را طلسم و مبهوت کرده بود.
[1]. Frère d'âme
