اخیراً به همت دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی رسانه‌ها نخستین نشست تخصصیِ «رسانه، منابع نامعتبر و اخبار جعلی» برگزار شد. در این نشست سه تن از اساتید و کارشناسان فعال در حوزه رسانه به بیان نظرات خود پرداختند. این نشست در پی پاسخگویی به این پرسش‌هاست که اخبار جعلی چیست؟ با چه هدفی و توسط چه کسانی منتشر می‌شوند؟ راهکارهای مقابله با آن چیست و آیا تنها رسانه‌ها و دولت‌ها هستند که با کژ کاری و بی‌مسئولیتی در گسترش آن نقش دارند و یا سهم کاربران و مخاطبان هم محفوظ است. لازمه مقابله با اخبار جعلی، بهره‌گیری از مالتی سواد، مسئولیت اجتماعی و اخلاق‌مداری است.
رابطه گسترش اخبار جعلی و نقش رسانه‌های اجتماعی
ماهانه حدود 71 هزارتا 118 هزار بار اصطلاح اخبار جعلی جستجو می‌شود. اینترنت و به‌ویژه رسانه‌های اجتماعی به‌عنوان یک بستر برای اخبار جعلی عرصه رقابت و نبردی بین تولیدکنندگان و انتشاردهندگان اخبار جعلی (با اهداف و انگیزه‌های مختلف) مقابله‌کنندگان با اخبار جعلی (با روش‌های مختلف) ایجاد کرده است. هیلاری کلینتون در یک کنفرانس فناوری، فیس‌بوک را عامل شکست خود در انتخابات عنوان کرده بود و این در حالی بود که مارک زاکربرگ مؤسس فیس‌بوک این مسئله را رد کرد و درعین‌حال، معتقد بود بیش از 90 درصد از اخباری که در فیس‌بوک انتشار پیدا می‌کند صحیح و معتبر است و تنها بخش اندکی از محتویات این اخبار دروغ یا جعلی است.
آماری از برترین اخبار جعلی در فیس‌بوک و مقایسه میزان توجه کاربران به اخبار جعلی (7.8 میلیون) بیش از اخبار جریان اصلی (7.3 میلیون)، این سؤال را به وجود می‌آورد که بیشترین اخبار جعلی از کجا می‌آیند؟
آمریکا با 81.3 درصد، انگلستان با 4.2 درصد، کانادا با 1.6 درصد و سایر کشورها با 12.9 درصد در تولید اخبار جعلی نقش دارند. همین موضوع باعث سردرگمی مردم از اخبار جعلی شده است. نظرسنجی استاتیستا در آمریکا نشان می‌دهد 64 درصد از شرکت‌کنندگان در این نظرسنجی اعلام کرده بودند که از اخبار جعلی دچار سردرگمی زیاد شده‌اند، 24 درصد آن را متوسط و 11 درصد نیز از عدم سردرگمی‌شان خبر داده بودند. بر این اساس؛ فیس‌بوک تحت تأثیر فشار افکار عمومی تلاش کرد تا راهکاری برای شناسایی اخبار جعلی ویژه کاربرانش بیابد که این مسئله را با علامت‌گذاری اخبار مشکوک و بحث‌برانگیز با احتمال جعلی بودن توسط برچسب «مورد مناقشه»[1] عملی ساخت. برای این منظور با گزارش کاربران و هوش مصنوعی اخبار جعلی برای شرکت‌های بررسی‌کننده که داوطلبانه با این شبکه اجتماعی همکاری دارند ارسال می‌شود و درصورتی‌که حداقل دو شرکت جعلی بودن آن را تأیید کنند از برچسب مذکور در معرفی آنان استفاده می‌شود.
از برآیند تعاریف موجود در حوزه اخبار جعلی می‌توان به این تعریف رسید که اخبار جعلی اخباری متشکل از اطلاعات جعلی و شایعاتی است که مغرضانه، به‌منظور جهت دادن به افکار عمومی در جهت کسب منافعی خاص، به‌واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط‌جمعی تولید و منتشر می‌شوند.
انواع اخبار جعلی شامل 10 نوع پروپاگاندا است که عبارت‌اند از دام برای جذب کلیک، تبلیغات تجاری و اسپانسری، شوخی، فریب و طنز، خطا، حزبی، تئوری توطئه، شبه‌علم، اطلاعات گمراه‌کننده و اخبار جعلی. بر اساس این دسته‌بندی اخبار جعلی محتوای کاملاً ساختگی داشته و برای ترویج اطلاعات اشتباه و نادرست منتشر می‌شوند و انگیزه آن‌ها مواردی همچون کسب درآمد تبلیغاتی، سیاسی و یا هر دو آن‌هاست.
در بررسی دلایل پذیرش اخبار جعلی از سوی مخاطبان می‌توان چهار دلیل را به‌سادگی شناخت: ناهماهنگی در شناخت، اثر پس زدن و وحدت گروهی و اجتماعی. بصری سازی داده‌ها، ارسال هماهنگ و تکرار پیام‌ها، بهره‌گیری از عکس‌های دستکاری‌شده، استفاده از تیترهای عجیب و هیجان‌انگیز و... این فرآیند را تسریع و این تأثیر را بیشتر می‌کنند. نتایج پژوهشی که توسط پژوهشگران دانشگاه کُرنل با استفاده از دو مقاله یکسان انجام‌شده نشان می‌دهد تنها یک تفاوت بین این دو مقاله وجود داشت و آن این‌که یکی از مقالات یک نمودار داشت. نتایج نشان داد تنها 68 درصد خوانندگان ادعای مقاله بدون نمودار را باور کردند درحالی‌که تقریباً همه آن‌ها (97 درصد) همان ادعا را در مقاله دارای نمودار پذیرفتند.
اما درباره چالش‌ها و تهدیدهای تولید و انتشار اخبار جعلی می‌توان به این موارد اشاره کرد: صدمه به اکوسیستم رسانه‌ای و مختل‌کردن گردش صحیح اطلاعات، گمراه‌سازی افکار عمومی در مسیر تحقق اهداف و تأمین منافع برخی افراد حقیقی و حقوقی، احزاب، صاحبان قدرت، دولت‌ها و...، سردرگم و مردد شدن افراد جامعه، تصمیم سازان و تصمیم گیران به‌واسطه نبود اطلاعات قابل‌اعتماد برای تصمیم‌گیری در حوزه‌های مختلف (در ابعاد شخصی و اجتماعی)، ایجاد یک بدبینی عمومی و عمیق که به بی‌اعتمادی به همه‌چیز و همه‌کس به‌ویژه رسانه‌ها منجر می‌شود، تهدید امنیت داخلی و بین‌المللی، تهدید دیپلماسی بین‌المللی و آثار و عواقب اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و... .
برای ارائه نمونه‌ای از اخبار جعلی و ورود آن‌ها به رسانه‌های جریان اصلی می‌شود به خبر جعلی پیرامون انتخاب کیم جونگ اون رهبر کره شمالی، در جایگاه محبوب‌ترین مرد جهان اشاره کرد. این خبر در سال 2012 در وبسایت «اونیون»[2] منتشر شد و روزنامه رسمی «چاینا‌دیلی»[3] آن را بازنشر کرد. این موضوع با توجه به ارزش خبری آن برای روزنامه چینی در پیوست برخط این رسانه با شرح و تفصیل فراوان در 55 صفحه مطلب و تصویر بازتاب یافت! و البته پس از چندی و مشخص شدن جعلی بودن خبر، تمامی صفحات مزبور از تارنمای مذکور حذف شد.
پس هرچه را که می‌بینید، می‌شنوید یا می‌خوانید باور نکنید. در عصر فتوشاپ، فیلترها و شبکه‌های اجتماعی دیگر دیدن تصاویر دستکاری‌شده، عادی است؛ اما به‌زودی نسلی تازه از ابزارهای دست‌کاری و تغییر ویدئو و صدا نیز راهی بازار می‌شوند. ابزارهایی که با پیشرفت در هوش‌مصنوعی و گرافیک رایانه‌ای اجازه خلق ویدئوهای جعلی از هر چهره‌ای را فراهم می‌کنند.
اما راهکارهای مقابله با اخبار جعلی ارتقای انواع سواد در مخاطبان و فعالان حوزه رسانه، افزایش مسئولیت اجتماعی و اخلاقی در مخاطبان و رسانه‌ها، تصویب قوانینی از سوی دولت برای جلوگیری از تولید و انتشار اخبار جعلی، تقویت حوزه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای و بهره‌گیری از شیوه‌های نوین در بیان حقایق، انتشار راهنما و دستورالعمل‌هایی توسط مراکز علمی، آموزشی و...، شناسایی و معرفی دامنه‌ها و سایت‌های منتشرکننده اخبار جعلی، مشارکت و همکاری کشورها برای مقابله با اخبار جعلی، ارائه امکاناتی برای تشخیص این اخبار توسط شرکت‌های رسانه‌ای، ارائه آموزش‌های لازم در خصوص اخبار جعلی از سوی رسانه‌ها، بهره‌گیری از تجارب سایر کشورها در مواجهه با اخبار جعلی، اتخاذ تدابیری در مقابله به اخبار جعلی با نگاه آینده‌نگرانه و با شیوه‌های نوین و... است.
مخاطب/ کاربر همیشه باید مراقب باشد چه چیزی را به‌عنوان خبر مصرف می‌کند. همان‌طور که در موقع خرید، کسی جنس فاسد را از قفسه سوپرمارکت‌ها برنمی‌دارد، در هنگام مصرف خبر هم نباید چشم‌بسته هر نوشته‌ای را بادل و جان پذیرفت. لازمه مقابله با اخبار جعلی نیاز به مالتی سوادهای خبری، اطلاعاتی، بصری و رسانه‌ای به‌اضافه مسئولیت اجتماعی و اخلاق‌مداری است. در صورت عدم داشتن حداقل یک سواد از سوادهای مذکور، تلاش برای عدم مشارکت در بازی نشر و بازنشر و یا مشارکت مسئولانه مبتنی بر کاوش و کسب حداقلی اطمینان از صحت اطلاعات ضروری است.
مریم سلیمی، مدرس دانشکده‌های هنر و ارتباطات دانشگاه سوره
زمانی که به خبری اعتماد ندارید از بازنشر آن بپرهیزید
اخبار جعلی، اخباری است بر پایه اطلاعات جعلی که مغرضانه و به‌منظور جهت دادن به افکار عمومی در جهت کسب منافعی خاص، به‌واسطه رسانه‌های فردی و ارتباط‌جمعی تولید و منتشر می‌شود. سنگینی بار اخبار جعلی بیش از هر چیز بر دوش رسانه‌های یارانه‌مبنا و اجتماعی است. ابعاد مختلف اخبار جعلی می‌تواند شامل سه مورد باشد. بُعدِ سیاسی که اتفاقاً بیشترین توجه را هم به خود جلب می‌کند. بُعدِ اقتصادی و آورده‌های مالی ناشی از افزایش کلیک و بُعدِ فردی که ازجمله مصادیقش می‌توان از جوانانِ ولسی نام برد. این‌ها نیز اگرچه نگاهشان کسب درآمد بوده است اما اینجا اقتصاد خُرد مطرح است و نه اقتصاد کلان. همه این‌ها قطعاً مصادیق بومی هم دارد اما برای جلوگیری از ایجاد حساسیت به آن‌ها اشاره نمی‌کنم.
یکی از دلایل رشد اخبار جعلی ساده شدن مارپیچ بازنشر است. در شبکه‌های اجتماعی لایک کردن و بازنشر کردن منجر به افزایش اعتمادبه‌نفس می‌شود و این برعکس مارپیچ سکوت است یعنی زمانی که فرد در مقابل اظهارنظرهای یکسان گروهی انبوه، به حاشیه رانده می‌شود. ترس ما از این است که در آینده‌ای نزدیک محتاج حضور مفسرانی شویم که اخبار جعلی را برایمان تفسیر کنند.
آسمان‌خراش اخبار جعلی بر پایه اطلاعات جعلی استوار است. اطلاعات جعلی دودسته‌اند، یکی «اطلاعات غلط»[4] و «اطلاعات گمراه‌کننده»[5] مورد اول مربوط می‌شود به منابع محدود، مانند جوانان ولس و مورد دوم مربوط است به دولت‌ها. من رسانه‌های اجتماعی را مقصر نمی‌دانم و اگر میزان اخبار جعلی در آن زیاد است به دلیل حضور کم نخبگان در آن است و نبود دروازه‌بانی خبر. ما به دنبال مقصر نیستیم و آنچه به آن اشاره کردم بخشی از ماهیت شبکه‌های اجتماعی است.
برای جلوگیری از بازنشر اخبار جعلی، پنج پرسش به‌عنوان راهکارهای مناسب به‌این‌ترتیب است: مخاطب باید پیش از بازنشر از خود بپرسد چه کسی این خبر را تولید کرده است؟ چگونه آن را تولید کرده است؟ چرا آن را تولید کرده است؟ چه زمانی آن را تولید کرده است؟ چه کاستی‌هایی دارد؟ و پس از مطلع شدن ازآنچه باید کرد؟
غلامرضا فلسفی، کارشناس دفتر تألیف کتاب‌های درسی و فعال حوزه سواد رسانه‌ای
پیگیری اخبار جعلی
«اپتی کوانت»، یک موسسه مستقل در حوزه تحقیقات پیرامون روانشناسی آنلاین است. این موسسه نتایج تحقیقی را منتشر کرد که مدعی بود طی آن با 100 هزار کاربر گفت‌وگو کرده و بر مبنای آن‌کسانی که از اینترنت اکسپلورر استفاده می‌کنند از ضریب هوشی کمتری برخوردارند و برعکس کاربران فایرفاکس و موزیلا هوش بالاتری دارند! این خبر در سال 2010 منتشر شد و همه رسانه‌های معتبر ازجمله «بی‌بی‌سی» و «سی ان ان» و سپس «شبکه خبر» خودمان هم منتشرش کردند. در این میان عده‌ای روزنامه‌نگار پیگیر شدند که این تحقیق چطور انجام‌شده است و درنهایت فهمیدند همه‌چیز زیر سر برنامه‌نویسی کانادایی بوده که از مایکروسافت و اینترنت اکسپلورر نفرت داشته!
سه اصل اولیه خبرنویسی عبارت‌اند از روشنی خبر یعنی زبانی ساده و رسا، جامعیت خبر یعنی پاسخگویی به هر سؤالی که در خصوص خبر در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد و صحت و درستی خبر یعنی دغدغه‌ای که منجر به دورهم جمع شدن ما شده است. در حوزه سیاسی یکی از مسائلی که منجر به افزایش اخبار جعلی می‌شود کیفیت صحبت‌های سیاستمدار است و نمونه‌اش ترامپ است که شیوه صحبت کردنش منجر به افزایش درصد اخبار جعلی از آن می‌گردد. اخبار جعلی که روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شوند می‌توانند به آزادی بیان لطمه بزنند و حتی حجم بالای اخبار جعلی به‌عنوان حملات سایبری تلقی می‌شود. پدافند غیرعامل سازمان‌ها یکی از وظایفشان پیگیری همین اخبار جعلی است.
من تولیدکنندگان اخبار جعلی را دو گروه می‌دانم. یکی گروهی که این کار را عامدانه انجام می‌دهند و دیگری گروهی که کارشان غیر عامدانه است و برخلاف تعریف دوستانم گمان نمی‌کنم این کار مغرضانه باشد. کسانی که این کار را عامدانه انجام می‌دهند یا در پی بهره‌برداری سیاسی‌اند یا بهره‌برداری اقتصادی یا باهدف طنز و سرگرمی دست به این اقدامات می‌زنند. آن بخش که غیر عامدانه است نیز یا در اثر اشتباه رسانه شکل می‌گیرد یا اشتباه خبرنگار.
در کشور خودمان تولید اخبار جعلی امری ریشه‌دار است و به فرهنگمان برمی‌گردد. ساختن شایعه در تاکسی و صف نانوایی برای ما چیز غریبی نیست. به اعتقاد من شبکه‌های مجازی هم در این میان تقصیری ندارند. وقتی منبع اصلی به‌موقع و دقیق اطلاع‌رسانی نمی‌شود، بر واژه به‌موقع تأکید می‌کنم، مردم به دنبال اخبار غیررسمی می‌روند. تکذیب اخبار جعلی نیز کار بسیار سختی است و دروغ هر چه بزرگ‌تر باشد، باورپذیری‌اش بیشتر است و در این میان کار روابط عمومی‌های سازمان‌ها برای تکذیب اخبار جعلی سخت و دشوارتر می‌شود. ما در شبکه‌های اجتماعی دروازه‌بانی خبر نداریم. برخلاف رسانه‌های رسمی که در آن‌ها هر خبر از لایه‌های مختلفی عبور می‌کند تا به مرحله انتشار برسد. همچنین هویت‌های جعلی در شبکه‌های اجتماعی بسیار مرسوم است. سرعت‌بالای انتشار خبر نیز در افزایش حجم شایعه و اخبار جعلی مؤثر است.
سایت «پلیتی فکت» از سال 2001 تأسیس شد و برای مقابله با اخبار جعلی؛ اخبار موردتردید را راستی آزمایی می‌کند. این سایت توسط نشریه تایمز راه‌اندازی شده و وقتی وارد آن می‌شوید، نشانگری مانند نشان‌دهنده درجه بنزین دارد که راست بودن، دروغ بودن یا شایعه بودن خبر را نشان می‌دهد. این سایت که در سال 2009 موفق به کسب جایزه پولیتزر شده هرسال بزرگ‌ترین دروغ سال را هم معرفی می‌کند و سال گذشته شخص ترامپ را به‌عنوان دروغ سال معرفی کرد.
نکته آخر این‌که مخاطبان باید خود را در خلسه خبری قرار دهند، یعنی اگر تلویزیون می‌بینند، ماهواره هم ببینند، اگر روزنامه راستی می‌خوانند، روزنامه چپی هم بخوانند و خودشان را در معرض اخبار قرار دهند. همچنین راستی آزمایی را بر عهده سایر کاربران نگذارند و خودشان به دنبالش بروند. همچنین به تعداد اشتراک‌گذاری‌ها و لایک‌ها اعتماد نکنند و فکر نکنند که هرچقدر تعداد بازدیدها از یک مطلب بیشتر باشد یعنی درست‌تر است.
مخاطبی که سواد رسانه‌ای دارد بلای جان رسانه است. مخاطب باید بتواند فعالانه برخورد کند. تفکر انتقادی داشته باشد و با دیده تردید به خبرها بنگرد. اتحادیه اروپا در فنلاند، مرکزی دارد با عنوان اخبار جعلی که کارش شناسایی اخبار جعلی است. در ایران شاید مردم، حرف نهادی رسمی را چندان نپذیرند اما در عوضان جی اوها می‌توانند در این زمینه فعال شوند و نهادی برای فکت چک یا راستی آزمایی راه بیندازند. دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند در این زمینه فعال شوند و از روش‌های راستی آزمایی خلاقانه بهره ببرند. ما باید به سطحی از سواد رسانه‌ای برسیم که بدانیم نیازی به فیلترینگ نداریم، مردم ما باید بدانند فضای مجازی فقط برای تفریح و سرگرمی نیست و متوجه شوند که زندگی‌شان با فضای مجازی در هم گره‌خورده است و باید مراقب این فضا باشند.
حسین امامی، نایب‌رئیس انجمن متخصصان روابط عمومی
