چند وقت پیش در یک کارگاه روزنامه‌نگاری شرکت کرده بودم و چند روزنامه‌نگار خارجی دراین‌باره برایمان سخن می‌گفتند و نکات مهمی را دراین‌باره یادآور شد که شاید بد نباشد در اینجا به گوشه‌ای از آن‌ها اشاره‌کنم، اما پیش از آن بهتر است تعریفی از منابع خبری بدهم تا با نزدیک شدن به مفهوم به عمق ماجرا برسیم.
یک خبر را چه از مردم بشنویم و چه از رادیو، چه در روزنامه بخوانیم و چه در تلویزیون ببینیم و بشنویم در همه حالات می‌خواهیم بدانیم که منبعمان کیست و کجاست؟ با دانستن نام منابع خبری است که می‌توانیم قضاوت خود را درباره درستی و نادرستی خبر شکل بدهیم و حتی برآورد کنیم که آن خبر تا چه حد بی‌طرفانه و تا چه حد از روی قضاوت شکل‌گرفته است؟خاستگاه «پیام» از هر جا که سرچشمه گرفته باشد، خواه از سوی یک فرد و خواه از جانب گروه‌ها و نهادها را «منبع خبر» می‌نامیم.
یک اصل حرفه‌ای به روزنامه‌نگار حکم می‌کند که منبع خبر را در آغاز خبر ذکر کند. طبق قواعد روزنامه‌نگاری خبر بدون منبع سندیت ندارد و اهمیت منبع به حدی است که معمولاً سطر اول خبر را به آن اختصاص می‌دهند.این پرسش که منبع خبر کیست و چقدر معتبر است؟ نه‌فقط برای مخاطبان بلکه برای خود روزنامه‌نگاران هم یک پرسش مهم به شمار می‌آید پرسشی که پاسخ آن بر تعیین وزن و صحت خبر تأثیر می‌گذارد و به داوری روزنامه‌نگار و مخاطب در مورد منبع خبر می‌رسد.
یک منبع کافی نیست
این روزها بسیاری از خبرهای مهم در روزنامه‌های ایران با یک منبع کار می‌شود. دریک کارگاه روزنامه‌نگاری که سال‌ها قبل در آن شرکت داشتم نکات مفیدی دراین‌باره شنیدم. استادان روزنامه‌نگاری معتقد بودند که تک منبعی بودن چندان برای درج یک خبر مهم نمی‌تواند مناسب باشد. آن‌ها تأکید می‌کردند: «یک منبع، منبع نیست و برای اینکه صحبت‌هایشان را مستدل کنند این‌گونه توضیح می‌دادند: «یک راننده تاکسی به‌تنهایی منبع نیست اما اگر این بشود 10 تا و این 10 نفر هم باهم درباره یک موضوع یا سوژه خبری همگرا شوند، آن‌وقت منبع مطمئنی خواهید داشت.»
ما باید همیشه به یاد داشته باشیم که با گفتن منابع به خواننده‌مان اطمینان می‌دهیم که می‌تواند به ما اعتماد کند؛ اما وقتی یک منبع خبری در دست داریم و خبر مهممان هم جوری است که نمی‌توانیم از آن بگذریم چه باید بکنیم؟ پاسخ استادان روزنامه‌نگاری به این سؤال این‌گونه بود؟ «اگر فقط یک منبع خبری دارید اما به همان منابع اعتماد کافی دارید می‌توانید سردبیرتان را قانع و از آن استفاده کنید.»
همیشه به منابع خبری‌تان اعتماد نکنید
اینکه همیشه نباید به منابع خبری‌مان اعتماد کامل داشته باشیم از دیگر نکاتی است که روزنامه‌نگاران باید به آن توجه کنند. گاهی روزنامه‌نگاران تصور می‌کنند به‌عنوان‌مثال فقرا همیشه منابع درست و قابل‌اعتمادی بر ای‌شان هستند اما گاه حتی فقرا هم همیشه واقعیت را نمی‌گویند. دراین‌باره استادان روزنامه‌نگاری توصیه کردند: «به‌ویژه کسانی را که دوست دارید حرف‌هایشان را با نگاه انتقادی ارزیابی کنید و هر حرفی را خیلی زود نپذیرید.»
گاهی روزنامه‌نگاران تصور می‌کنند به‌عنوان‌مثال فقرا و مردم عادی ازآنجاکه در قدرت نیستند منابع درست و قابل‌اعتمادی برایشان هستند اما گاه حتی فقرا و مردم هم همیشه واقعیت را نمی‌گویند و یا شاید به خاطر ناآگاهی برآورد درستی از موضوعی که شما درباره آن اطلاعات به درست می‌آورید ندارند پس همیشه با شک و تردید حرف‌ها را بررسی کنید و بعد درباره‌اش بنویسید.
خبرهایی به نقل از منابع آگاه
در کارگاه روزنامه‌نگاری که در آن شرکت داشتم روزنامه‌نگاران زیادی درباره خبرهایی پرسیدند که به نقل از منابع آگاه منتشر می‌شود چقدر این خبرها قابل‌اطمینان هستند؟
«اگر منبع دیگری نداشته باشید و خبرتان هم خیلی مهم باشد می‌توانید اخبار را منتشر بکنید اما بدانید خبرتان چندان معتبر نیست.» دراین‌باره بیشتر استادان روزنامه‌نگاری به خبرنگاران توصیه می‌کنند که به دنبال منبعی باشید که بتوانید اسم و سمتش را ذکر کنید چون به‌هرحال چنین خبرهایی کمتر موردتوجه و اعتماد مخاطبان قرار می‌گیرند. بهتر است همه‌ی منابع «رسمیت»داشته باشند و اطلاعات به «منابع اداری» یا دیگر عبارت‌های نادقیق نسبت داده نشود. منابعی که بر سر حرف خود می‌ایستند بیشتر احتمال دارد که حقیقت را بیان کنند. اسم بردن از منبع اطلاعات همچنین به مخاطب کمک می‌کند صحت و اعتبار منبع را مستقلاً ارزیابی کند.
بر اساس آئین‌نامه‌ی کاری روزنامه‌نگاران در بریتانیا، «روزنامه‌نگاران در قبال منابع محرمانه‌ی اطلاعات خود وظیفه‌ی اخلاقی دارند.» در کشورهایی که روزنامه‌نگار در این زمینه از مصونیت قانونی برخوردار نیست، عمل به این وعده در شرایطی که روزنامه‌نگار برای دادن شهادت به دادگاه احضار شود می‌تواند او را درخطر اتهام سرپیچی از خواسته دادگاه قرار دهد. خبرنگار باید در مورد اینکه حاضر است تا کجا به این وعده عمل کند، موضوع را قبلاً با منابع خود روشن سازد.
به یاد داشته باشید که استفاده صحیح از منابع خبری معتبر موجب افزایش و تقویت اعتماد به رسانه و خبرنگار در میان مخاطبان می‌شود.
بابک موحدی
